Γεμάτη χρονιά, όσον αφορά το διάβασμα, το 2024, με πολύ καλό υλικό τόσο εντός όσο και εκτός λογοτεχνίας. Αν έπρεπε να ξεχωρίσω ένα βιβλίο τότε αυτό θα ήταν το Dawn of Everything των Graeber και Wengrow, για τα χτυπήματα που κατάφερε σε πολλές κυρίαρχες πλάνες (από τις οποίες δεν είχα ξεφύγει κι εγώ) όσον αφορά τον δήθεν μονόδρομο χαρακτήρα της ανθρώπινης πολιτικής οργάνωσης. Ακολουθεί η λίστα, χωρισμένη σε 4 κατηγορίες: λογοτεχνικά, μη λογοτεχνικά, κόμιξ και βιβλία παιχνιδιών ρόλων. Η σειρά είναι αλφαβητική, με βάση τον τίτλο. Εκκρεμούν τέσσερα βιβλία ελληνικών εκδόσεων (Εκείνοι που δεν έφυγαν, της Αταλάντης Ευριπίδου· Η Περσεφόνη στο στόμα του λύκου, της Δήμητρας Λουκά· η συλλογή Αλλόκοτες συναντήσεις με φαντάσματα· και Ο άλιωτος και άλλες ιστορίες με βρυκόλακες, σε επιμέλεια Γιώργου Θάνου) που κατάφερα να πάρω την τελευταία βδομάδα που ήρθα στην Ελλάδα, οπότε και θα σταχυολογηθούν με τα αναγνώσματα του 2025. Προφανώς, τα μέλη της λίστας δεν είναι αποκλειστικά φετινής εσοδείας:
Λογοτεχνία:
Castle in the Air, Diana Wynne Jones (Methuen Publishing, 1990): Εξαιρετικό βιβλίο φαντασίας, ιδιαίτερα feelgood, μου άρεσε αρκετά περισσότερο από το (επίσης πολύ καλό) πρώτο της σειράς (Howl’s Moving Castle), κατά κύριο λόγο εξαιτίας της αραβικής ατμόσφαιρας (είχα ξεχάσει πόσο πολύ λατρεύω την αύρα των Χιλίων και Μίας Νυχτών) αλλά και της ιδιαίτερα καλογραμμένης περιπλάνησης του πρωταγωνιστή, ενώ η σύνδεση με το προηγούμενο ήταν αναπάντεχη μα πολύ καλοδεχούμενη. Άκρως προτεινόμενο wholesome low fantasy.
Deepfake, Μάκης Μαλαφέκας (αντίποδες, 2024): Θεσπέσιο page turner, αθηναϊκο (ως επί το πλείστον) καταιγιστικό νεονουαρ που καταπιάνεται με τρέχοντα ζητήματα (alt-right, μεταναστευτικό, gentrification), αλλά και με καταστάσεις και πρόσωπα που ακουμπάνε τη νεότητα των 35+ (ανάμεσα στα οποία και ο Φουσέκης), με καμπόσα easter eggs που άπτονται της Αττικής γεωγραφίας.
Dracula, Bram Stoker (Four Corners Books, 2009): Η δεύτερη αυτή ανάγνωση του έπους του Στόκερ μού υπενθύμισε την ποιότητα του βιβλίου, το οποίο παρότι μετράει πλέον 127 χρόνια νεκροζωής έχει ιδιαίτερα φρέσκο και στρωτό ύφος (εν αντιθέσει με πολλά άλλα συνομήλικά του) και πλήθος περιγραφών που προκαλούν το δέος. Όμως αυτό που εντυπωσιάζει περισσότερο είναι η αριστοτεχνική δομή του: το βιβλίο αρθρώνεται αποκλειστικά μέσα από πλήθος επιστολών και ημερολογιακών καταχωρήσεων που διαδέχονται μαεστρικά η μία την άλλη, με το ύφος του κάθε γράφοντα να ξεχωρίζει περίφημα, ένα σαφώς ιλιγγιώδες επίτευγμα.
Elizabeth, Jessica Hamilton (Bart Books, 1988): Αναπάντεχα υπέροχο, αυτό το μυθιστόρημα περιστρέφεται γύρω από μία έφηβη με πολύ ιδιαίτερη κοσμοθεώρηση, που βουτάει στην απόκρυφη ιστορία της οικογένειάς της. Η περιγραφή ίσως θυμίζει young adult ανάγνωσμα, κάτι που το βιβλίο σίγουρα δεν είναι. Περίτεχνη πρόζα που θυμίζει ελαφρώς τον Άικμαν, θεματολογία γεμάτη ηθικές παρεκκλίσεις, και μια πρωταγωνίστρια που είναι από τους πλέον γοητευτικούς χαρακτήρες που έχω συναντήσει, ιδιαίτερα όσον αφορά τις πολύ παράξενες απόψεις της.
Elric of Melniboné, Michael Moorcock (Saga Press, 2022): Διάβασα ξανά τα πρώτα βιβλία του Έλρικ μετά από πολλά χρόνια, και εδώ γράφω πιο αναλυτικά για αυτά. Το πρόσημο αναντίρρητα θετικό, ο δε χλωμός πρίγκηπας πιο θελκτικός από ποτέ. Sword & Sorcery στα πολύ πολύ καλά του. Πιο αναλυτικά εδώ.
The Events at Poroth Farm, T.E.D. Klein (Necronomicon Press, 1990): Αριστουργηματική νουβέλα που μπλέκει τον κοσμικό τρόμο του Λάβκραφτ, την απόκοσμη δυσοίωνη ατμόσφαιρα του Μάχεν και μεγάλο μέρος της λογοτεχνίας τρόμου, φτιάχνοντας ένα άκρως ανησυχητικό αφήγημα στην ύπαιθρο της Πενσυλαβανίας. Μακράν ό,τι καλύτερο έχω διαβάσει από τον Klein (το γνωστό Ceremonies του οποίου είναι μια αχρειάστη διόγκωση αυτής εδώ της νουβέλας).
The Haar, David Sodergren (Paperbacks and Pugs, 2022): Ατμοσφαιρικό, καταιγιστικό και γεμάτο δράση από κάποιο σημείο και μετά, αιματοβαμμένο και ρομαντικό, με οικολογικές και κοινωνικοπολιτικές ανησυχίες, το Haar είναι ένα αναπάντεχο μυθιστόρημα (οριακά λαογραφικού) τρόμου που διαδραματίζεται σε ένα Σκωτσέζικο ψαροχώρι. Πρωταγωνίστρια μια γριά, η μόνη κάτοικος του χωριού, που αρνείται να πουλήσει το σπίτι της σε έναν δισεκατομυρριούχο που θέλει να φέρει την ανάπτυξη χτίζοντας όλη την περιοχή. Παραδόξως, παρά την ικανή ποσότητα αίματος, το βιβλίο είναι βαθιά συγκινητικό, με πολλά σημεία απολαυστικής ταύτισης με την ηρωίδα.
I’ll Bring You the Birds From out of the Sky, Brian Hodge (Cemetery Dance Publications, 2017): Εξαιρετική νουβέλα κοσμικού τρόμου με γλαφυρή και έξυπνη πρόζα γεμάτη εκπλήξεις - αυτό δηλαδή που λείπει, υφολογικά, από την πλειοψηφία των σύγχρονων έργων τρόμου. Η αύρα του Λάβκραφτ είναι εμφανής, ειδικά αυτή των διηγημάτων «Χρώμα από το Διάστημα» και «Το Μοντέλο του Πίκμαν». Πρωταγωνιστής είναι ένας έμπορος έργων τέχνης που, ακολουθώντας την πρόταση μιας νεαρής κοπέλας ταξιδεύει σε μια μικρή πόλη στα Απαλάχια, ώστε να δει κάποιους πίνακες του προπάππου της. Μια παράξενη αφήγηση που αναμειγνύει στοιχεία λαογραφίας με τον κοσμικό τρόμο, ενώ ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη είναι η υφέρπουσα νότα οικολογικής ανησυχίας που διαπερνά το αφήγημα.
Mort, Terry Pratchett (Corgi Books, 1987): Φέτος διάβασα για πρώτη φορά Terry Pratchett, και μπορεί το ασταμάτητο χιούμορ του να μην είναι ακριβώς του γούστου μου, αλλά στα καλά του ο Άγγλος είναι πάρα πολύ καλός – και το Mort είναι ένα από αυτά, με χιούμορ και φλέγμα κοφτερό σαν το λεπίδι του Χάρου.
Night’s Master, Tanith Lee (DAW, 1978): Καταπληκτική συλλογή λυρικής, παραμυθένιας αλλά και σε σημεία πολύ παράδοξης φαντασίας. Περισσότερα εδώ.
Κακό ανήλιο, Κωνσταντίνος Δομηνίκ (Ίκαρος, 2024): Δεύτερο φοβερό βιβλίο από τον Δομηνίκ, που αυτή τη φορά βάζει και τις βάσεις για την κατασκευή μιας προσωπική μυθολογίας. Περισσότερα εδώ.
Αθένιαν Γκόθικ, Κώστας Αθανάσογλου (Αθάνωρ, 2024): Ένα δύσκολα κατατάξιμο έργο, το οποίο ακροβατεί ανάμεσα στην αυτοβιογραφία, τον στοχασμό επί της τέχνης και τη μικροδιηγηματογραφία. Περισσότερα εδώ.
Η καρδιά του Σαμουράι, Χρήστος Κολτσίδας (Θράκα, 2023): Με οδηγό τη φιγούρα του σαμουράι, η συγκεκριμένη ποιητική συλλογή καταπιάνεται με την αλληλεπίδραση του ατόμου με τον κόσμο, τη ρευστότητα των μορφών, αλλά και τα καλούπια και τους περιορισμούς που θέτει η παράδοση και η εντοπιότητα. Εκτίμησα ιδιαίτερα το δεύτερο μισό της συλλογής, που θα μπορούσε κάλλιστα να λέγεται «Ένας Σαμουράι στην Πεζούλα της Καρδίτσας»: πέρα από το πρωτότυπο της αλληλεπίδρασης της εικόνας του σαμουράι με τον ελληνικό ορεινό κόσμο, διαπνέεται και από έναν υπέροχο παιχνιδιάρικο αέρα, χαρακτηριστικό κάποιου που απελευθερώνεται από τα δεσμά των γνώριμων παραστάσεων.
Η κοιλάδα της λάσπης, Ιωάννα Μπουραζοπούλου (Καστανιώτης, 2024): Καταιγιστικό μυθιστόρημα που ακροβατεί ανάμεσα σε διάφορα είδη (αστυνομικό, πολιτικό, φανταστικό). Αντλώντας από την ελληνική πραγματικότητα της κρίσης, με οξυδερκή κοινωνικά ματιά και διεθνική διάθεση, η Μπουραζοπούλου στήνει έναν ιδιαίτερα λεπτομερή, μελετημένο και αληθοφανή κόσμο, καταλήγοντας σε ένα επίκαιρο και διαχρονικό έργο που ακολουθεί τη φόρμα της φιλοσοφικής δυστοπίας.
Ναυτία της γης, Nikolaj Schultz (αντίποδες, 2024): Υπέροχο βιβλίο που θολώνει τα όρια ανάμεσα στο βιωματικό, τη μυθοπλασία και τη θεωρία, ιδανικό ανάγνωσμα για όσους νιώθουμε ενοχικό σφίξιμο με την κλιματική αλλαγή και τη συνειδητοποίηση της συμβολής πλήθους δραστηριοτήτων μας σε αυτή. Το βιβλίο ξεφεύγει από την ατομική ευθύνη αλλά, πολύ καλώς, δεν την αποποιείται τελείως. Πολύ σύντομο μα μεστό αφήγημα που ίσως διδακτίζει (sic) ώρες ώρες, αλλά αποκρυσταλλώνει σκέψεις και αισθήματα μιας μερίδας ανθρώπων που βλέπουμε με ιδιαίτερα κριτικό τρόπο την νεωτερική αντίληψη του ανθρώπου ως κυρίαρχου της φύσης.
Ο ξανθός Έκμπερτ / Το Ρούνενμπεργκ, Ludwig Tieck (Σμίλη, 2006): Δύο νουβέλες, δείγματα του πρώιμου ρομαντισμού, που μπλέκουν το λαϊκό παραμύθι και την ατμόσφαιρα της μυθολογικής γερμανικής φύσης με βουτιές στον ψυχισμό των ηρώων, ενώ στρέφονται (όπως και ο ρομαντισμός ως κίνημα) ενάντια στον ορθολογισμό του Διαφωτισμού. Αμφότερα τα έργα είναι θεσπέσια, βουτηγμένα στο ανοίκειο. Ξεχώρισα ελαφρώς το Ρούνενμπεργκ, λόγω του ορεινού περιβάλλοντος.
Ο χρυσός γάιδαρος ή οι μεταμορφώσεις, Απουλήιος (Νεφέλη, 1982): Παρά τις 2 σχεδόν χιλιετίες που κουβαλά στην πλάτη του, ο Χρυσός Γάιδαρος έχει αναπάντεχα μοντέρνο αέρα και ροή, ενώ δημιουργεί μια ολοζώντανη εικόνα της ρωμαϊκής Ελλάδας, ηθογραφικά και θρησκευτικά (οι περιγραφές των μαγικών τελετουργιών αλλά και των θρησκευτικών μυστηρίων είναι πολύτιμες για τους ενδιαφερόμενους). Ποτισμένο με μπόλικο χιούμορ, σεξ και βία, πρόκειται για ένα διαμάντι που παρά την (ομολογουμένως υπερβολική, σε σημεία) χρήση εγκιβωτισμένων διηγήσεων κουράζει ελάχιστα και κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον, ενα πραγματικό page turner της αρχαιότητας.
Μη Λογοτεχνικά:
The Bathhouse at Midnight: A Historical Survey of Magic and Divination in Russia, W.F. Ryan (Penn State University Press, 1999): Το έψαχνα χρόνια αυτό το βιβλίο, κατάφερα να το αποκτήσω πέρυσι και να του ρίξω φέτος ένα αρκετά γερό ξεφύλλισμα. Ακαδημαϊκό σε ύφος και περιεχόμενο, εξαντλητικό όσον αφορά το θέμα του, δηλαδή τη μαγεία στη Ρωσία, περιέχει πάμπολλα ξόρκια, θρύλους και δοξασίες, ενώ συνοδεύεται από πελώρια βιβλιογραφία που σε κάνει να θέλεις να μάθεις ρώσικα (μιας και το μεγαλύτερο μέρος της είναι αμετάφραστο). Βιβλίο αναφοράς στον τομέα του.
The Dawn of Everything: A New History of Humanity, David Graeber, David Wengrow (Farrar, Straus and Giroux, 2021): Το σημαντικότερο βιβλίο που έχω διαβάσει εδώ και κάποια χρόνια, ένα μνημειώδες έργο ανθρωπολογίας και αρχαιολογίας, που διαλύει πολλές βαθιά ριζωμένες πλάνες σχετικά με την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών και των τρόπων οργάνωσής τους, αποδεικνύοντας πως η ιστορία δεν είναι εξελικτικός μονόδρομος ανήφορος, πως υπήρξαν πλήθος εναλλακτικών μορφών οργάνωσης, και πως έχουμε ξεχάσει να φανταζόμαστε και να πειραματιζόμαστε πολιτικά. Αναβλύζει αισιοδοξία και ελπίδα, και αυτό μόνο καλό μπορώ να το θεωρήσω.
Lithuanian mythological tales, Norbertas Vėlius (VAGA Publishers, 1998): Στην παγκόσμια μυθολογία του Felix Guirand υπήρχε ξεχωριστό κεφάλαιο για τη λιθουανική μυθολογία, το οποίο μάλιστα με είχε ενθουσιάσει με τον αγροτικό και δασικό του χαρακτήρα, οπότε όταν έπεσα τυχαία σε ηλεκτρονικό αντίτυπο του συγκεκριμένου βιβλίου όρμισα. Περιέχει καταγραφές δοξασιών και θρύλων από τα τέλη του 19ου μέχρι μετά τα μέσα του 20ου αιώνα, θυμίζει αρκετά τη φόρμα των Παραδόσεων του Πολίτη, και παρά την (αναπόφευκτη για ένα τέτοιο έργο) επανάληψη μοτίβων, είναι ένα πολύ ωραίο ανάγνωσμα που μεταδίδει την ατμόσφαιρα μιας επαρχιακής προνεωτερικής κοινωνίας της Βαλτικής.
Of Cosmogonic Eros, Ludwig Klages (Theion Publishing, 2019): Φιλοσοφικό έργο του Γερμανού στοχαστή και αποκρυφιστή, που με αφετηρία τον διαχωρισμό του πνεύματος και της ψυχής (το πρώτο ως ο λόγος απέναντι στο δεύτερο που είναι το υπερβατικό τμήμα του εαυτού) διατρέχει εκστατικά μυστήρια και καταστάσεις ανά την ιστορία, και χτίζει μια πολύπτυχη θεωρία της ύπαρξης που μπορεί να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμη για όποιον ασχολείται με τον αποκρυφισμό. Δύσκολο βιβλίο που αποζημιώνει την προσοχή και αφοσίωση. Συνδυάζεται ωραία με την Ψυχή του Παναγή Λεκατσά.
Six Ways: Approaches & Entries for Practical Magic, Aidan Wachter (Ygret Niche Publishing, 2018): Πρακτικό βιβλίο ανιμιστικής μαγείας που δίνει έμφαση σε τρόπους επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης με τα πνεύματα. Δεν κρύβει τις επιρροές του, τις οποίες κεντάει σε ένα ιδιαίτερα απλό και λειτουργικό σύστημα. Έχοντας διαβάσει πολλά σχετικά βιβλία αρχαρίων, μπορώ να πω ότι αυτό δικαίως θεωρείται από τα καλύτερα.
Ο επιστημονικός φονταμελισμός, Emmánuel Lizcano (Στάσει Εκπίπτοντες, 2022): Πολύ σύντομο μα άκρως περιεκτικό βιβλιαράκι με κείμενα για τη θρησκευτική θέση που έχει αποκτήσει η επιστήμη στον δυτικό κόσμο και σκέψη εδώ και λίγους αιώνες. Αναμένω με ενδιαφέρον τις επόμενες μεταφράσεις έργων του συγγραφέα.
Μαγεία, επιστήμη, θρησκεία, και το φάσμα της ορθολογικότητας, Stanley Jeyaraja Tambiah (Ηριδανός, 2014): Μια σειρά κειμένων που αναλύουν εις βάθος (ανθρωπολογικά και φιλοσοφικά) την έννοια της μαγείας, της θρησκείας και της επιστήμης, καθώς και τα σημεία αλληλεπίδρασης μεταξύ τους όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί σε διάφορες κοινωνίες. Άκρως προτεινόμενο ανάγνωσμα για όσους ενδιαφέρονται για την ανθρωπολογία της μαγείας, της θρησκείας και της επιστήμης, αλλά και τους διάφορους τρόπους διάταξης της πραγματικότητας.
Μανιφέστο για την κατάργηση της ασφάλειας, The Anti-Security Collective (Affect, 2024): Το βιβλίο πραγματεύεται μια έννοια κλειδί της σύγχρονης (καπιταλιστικής, νεοφιλελεύθερης) εποχής, την ασφάλεια, την οποία αποδομεί ανιχνεύοντας το πόσο βαθιά είναι πλεγμένη με το σώμα του καπιταλισμού, ανιχνεύοντας την ιστορική πορεία της κατά τα τελευταία 500 χρόνια, ενώ εισάγουν και ένα ενδιαφέρον και αναγκαίο λεξιλόγιο. Ένα άκρως ενδιαφέρον, προτεινόμενο και επίκαιρο βιβλίο, στο οποίο συν τοις άλλοις έχει γίνει και φοβερή γραφιστική δουλειά. Περισσότερα εδώ.
Comics:
Camelot 3000, Mike W. Barr (DC Comics): Έγινε ντόρος με δαύτο φέτος λόγω της επανακυκλοφορίας του στα ελληνικά, και μιας και μέχρι τώρα είχα μονάχα ακούσει τον τίτλο, βρήκα την ευκαιρία να το διαβάσω. Τίμιο sci-fi sequel του αρθουριανού κύκλου, με στιβαρή πλοκή και κλασικότροπο σχέδιο. Σε σημεία μου θύμισε, για προφανείς λόγους, τις διαστημικές περιπέτειες του Slaine.
Fables, Vol. 3: Storybook Love, Bill Willingham (Vertigo): Ξανάπιασα μετά από χρόνια τα Fables, τα οποία θυμόμουν με αρκετή νοσταλγία. Οι δύο πρώτοι τόμοι δεν είναι διόλου άσχημοι, αλλά νιώθω πως με το κόμικ απογειώνεται με τον τρίτο. Για όσους δεν ξέρουν, η εκτενής σειρά έχει να κάνει με ένα εναλλακτικό σύμπαν όπου οι χαρακτήρες των παραμυθιών έχουν καταφύγει εδώ και λίγους αιώνες στον κόσμο μας, όπου ζουν κρύβοντας τις πραγματικές τους ταυτότητες.
Διπολυκάκι, Μαρία Ελισάβετ Κοτίνη (RED N΄ NOIR, 2023): Ιδανικό κόμικ για διακοπές, συνδυάζει εσωτερικούς μονολόγους που κινούνται μεταξύ κωμικού και αρκετά μελαγχολικού, με κάποιες πιο αλληλεπιδράσιμες σελίδες και δραστηριότητες. Πρωταγωνιστής ένα διπολυκάκι (το οποίο είναι αυτό ακριβώς που λέει το όνομά του) που αρέσκεται στο σνιφάρισμα ληγμένων τυριών. Αν είχα δει Bojack Horseman θα έλεγα πως τείνει προς το ύφος της σειράς (όπως την έχω δηλαδή αντιληφθεί εμμέσως).
Μυστήρια πράματα, Θανάσης Πετρόπουλος (Jemma Press, 2019): Εξαιρετικό κόμικ που αντλεί από τις Παραδόσεις του Πολίτη και γενικότερα από τη λαογραφία για να στήσει αιμοταβαμμένες camp περιπέτειες με πρωταγωνιστές έναν Έλληνα λαογράφο και έναν Ιρλανδό φιλέλληνα. Σχέδιο που αποπνέει με χαρακτηριστική επιτυχία την ατμόσφαιρα της ελληνικής επαρχίας, θρύλοι και έθιμα βγαλμένα από τα ηθογραφικά κιτάπια, και μπόλικο χιούμορ (άκρως ταιριαστό για τον παλπ χαρακτήρα των ιστοριών). Μόνο αρνητικό η έλλειψη περισσότερων ιστοριών, ανυπομονώ να πιάσω και τα άλλα δύο (μέχρι στιγμής) τεύχη.
RPGs:
Faiths & Avatars, Julia Martin, Eric L. Boyd (TSR, 1996): Απάτητες κορυφές όσον αφορά τα supplements των Forgotten Realms, εδώ παρελαύνει μεγάλο μέρος του Faerunικού πανθέου. Ιδιαίτερα πρακτικό μιας και δίνεται έμφαση στη λατρεία, το δόγμα και στους πιστούς της κάθε θεότητας, κάνοντας τους ιερείς μακράν την πιο ενδιαφέρουσα κλάση, δίχως καν να υπολογίσω τα specialty kits που περιλαμβάνει το βιβλιό. Σημείο αναφοράς.
The Moonsea, John Terra (TSR, 1995): Έχω μπουχτίσει προ πολλού με τη μονολιθική εμμονή της 5ης έκδοσης με τη Sword Coast, ενώ έχω soft spot για τα Dalelands και τη Moonsea, όπου έχω στήσει πολλές περιπέτειες παλιότερα. Χωρισμένο σε δύο μέρη (ένα για τον DM και ένα για τους παίκτες), αυτό το supplement περιγράφει την αρκετά εχθρική περιοχή της Moonsea, και περιλαμβάνει αρκετά adventure hooks.
Moria – Through The Doors of Durin, Gareth Hanrahan (Free League, 2024): Μπορεί να μην έχω παίξει σοβαρά One Ring ακόμη, αλλά μαζεύω τα βιβλία του παιχνιδιού γιατί είναι κομψοτεχνήματα. Το συγκεκριμένο περιγράφει σε βάθος το πάλαι ποτέ Κάζαντ Ντουμ, με ωραίες τομές και κατόψεις (συν χάρτη-αφίσα, κάτι που πρέπει να θυμηθούν ξανά τα RPG), ενώ η σύμπτωση με τη δεύτερη σεζόν Rings of Power ήταν το κερασάκι στην τούρτα. Πολύ καλό και το Tales from the Lone-Lands που επίσης διάβασα φέτος (και έχει μια σειρά από περιπέτειες στο Eriador).
Van Richten’s Guide to Ghosts, William W. Connors (TSR, 1992): Οι οδηγοί του Van Richten είναι από τα πολύ ωραία πράγματα που χρωστάμε στο Ravenloft, και αυτός καταπιάνεται με το αγαπημένο μου είδος νεκροζώντανων, τα φαντάσματα. Πολλές κι ενδιαφέρουσες ιδέες για ενσωμάτωσή τους στο παιχνίδι, με αξιόλογη εικονογράφηση.