Εριχθώ
Το 48 π.Χ. ο εμφύλιος μεταξύ Καίσαρα και Πομπήιου βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη. Παραμονές της μάχης των Φαρσάλων, ο Σέξτος, γιος του Πομπήιου, αγωνιά για την έκβαση της μάχης και αναζητά τις μαντικές τέχνες της πλέον τρομερής Θεσσαλής μάγισσας, της Εριχθούς. Αυτή, ικανοποιημένη με την επερχόμενη αφθονία φρέσκων πτωμάτων δέχεται να τον βοηθήσει· μετά από μια tour-de-force νεκρομαντική τελετή, το λαρύγγι ενός πρόσφατου νεκρού δίνει έναν αμφιλεγόμενο χρησμό.
Αυτή είναι πολύ περιληπτικά η υπόθεση τμήματος του έκτου βιβλίου των Φαρσάλιων του Λουκανού, στο οποίο εμφανίζεται η Εριχθώ. Υπόψιν πως δεν πρόκειται για την πρώτη εμφάνιση της μάγισσας (αυτή είχε γίνει στις Ηρωίδες του Οβιδίου) αλλά ούτε και την τελευταία (μεταγενέστερα πέρασε από την Κόλαση του Δάντη και τον Φάουστ, μεταξύ άλλων). Το συγκεκριμένο απόσπασμα έχει ενδιαφέρον ως μια ματιά στην τότε επικρατούσα αντίληψη για τις μάγισσες, την περιοχή της Θεσσαλίας, αλλά και τις μαγικοθρησκευτικές τέχνες, ενώ αποτελεί μνημείο απολαυστικά φρικιαστικής εικονογραφίας, τελείως ταιριαστής για τη νύχτα της 31ης Οκτωβρίου.
Αναλυτικότερα τώρα, το κείμενο του αποσπάσματος ξεκινάει με μια μικρή εισαγωγή στον εμφύλιο και την αγωνία του Σέξτου. Μαθαίνουμε πως ο νεαρός ήταν εξοικειωμένος με τις νόμιμες μαγικές τέχνες – πρόκειται για αυτές που τελούνται στα επίσημα μαντεία (Δελφοί, Δωδώνη, κτλ) καθώς και την σπλαχνομαντεία, την ορνιθομαντεία/οιωνοσκοπία (μαντεία με βάση την πτήση και συμπεριφορά των πουλιών), την αστραπομαντεία, την αστρολογία. Όμως για την συγκεκριμένη περίσταση τις απορρίπτει – εμπιστεύεται μονάχα τη νεκρομαντεία και τις τέχνες του Κάτω Κόσμου για να λάβει κάποια σίγουρη απάντηση.
Εδώ βλέπουμε έναν διαχωρισμό ανάμεσα σε αποδεκτές και μη μαντικές πρακτικές, ο οποίος σκιαγραφεί την περιθωριοποίηση της χθόνιας θρησκευτικής πρακτικής έναντι των πιο επίσημων εκφάνσεων αυτής (ιερατεία και μαντεία). Φαίνεται επίσης μια σαφής προτίμηση του υπέργειου στερεώματος στην αναζήτηση οιωνών – κάτι που δεν εκπλήσσει αν αναλογιστούμε την σταδιακή επικράτηση του κατά πλειοψηφία ουράνιου δωδεκάθεου έναντι των πιο χθόνιων τοπικών θεοτήτων που ξεκίνησε από την αρχή της πρώτης χιλιετίας. Η νεκρομαντεία, η φαρμακεία και η διονυσιακή κυριαρχία του ενστίκτου και του παραλόγου έχουν στιγματιστεί, έχουν πάρει υπόσταση Άλλου, δίχως φυσικά να εξαλειφθούν (βλέπε Ελληνικούς Μαγικούς Παπύρους που έχουν πλήθος από παραδείγματα «βρώμικης» χθόνιας μαγείας από τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους).
Στη συνέχεια το κείμενο κάνει βουτιά στη γη της Θεσσαλίας και τις μάγισσες που κατοικούν εκεί. Πρόκειται για μια επαρχία γεμάτη μαγικά φυτά όπου ακόμη και η Μήδεια πήγε για να μαζέψει βότανα που δεν είχε φέρει απ’ την Κολχίδα (κατά άλλους, καθώς η Μήδεια πέταγε πάνω από την Θεσσαλία, σχίστηκε το πουγκί της και τα βότανα έπεσαν με αποτέλεσμα την κατοπινή πληθώρα τους στο τοπίο). Παντός τύπου φυσικά φαινόμενα και νόμοι γίνονται εύπλαστοι υπό την τέχνη των μαγισσών: οι νύχτες ξεχειλώνονται και οι μέρες ελαχιστοποιούνται κατά το δοκούν (κάτι που κάνει και η ίδια η Εριχθώ αργότερα) ενώ το στερέωμα σταματά να γυρνάει· οι μάγισσες ελέγχουν τον καιρό και φέρνουν αστραπές δίχως την άδεια του Δία που μένει έκπληκτος να κοιτάει καταιγίδες που δημιουργήθηκαν χωρίς τη θέλησή του· ολόκληροι καταρράκτες μένουν μετέωροι και τα ποτάμια αλλάζουν ροή· τα βουνά πεπλατίζονται δημιουργώντας παράξενες γεωμετρίες και η Γη σχίζεται αποκαλύπτοντας τον άξονά της· κάθε λογής θανατηφόρο ζώο σέβεται τις Θεσσαλές – τα φίδια τυλίγονται και ξετυλίγονται στα υγρά χώματα για να τις ευχαριστήσουν. Οι μάγισσες κατεβάζουν τα άστρα και δηλητηριάζουν τη Σελήνη με επωδές κάνοντάς την να σκοτεινιάσει, να κατέβει και να ρίξει τον αφρό της πάνω στα φυτά του τόπου. Έχουν εξουσία ακόμη κι επί των θεών: οι φωνές τους φτάνουν ως τις απομακρυσμένες περιοχές του στερεώματος και παγιδεύουν τους θεούς επάνω στους βωμούς των μαγισσών, στερώντας από την υπόλοιπη πλάση την παρουσία των αθανάτων.
Η γη και οι μάγισσες της Θεσσαλίας είναι εκφάνσεις του χάους, μακριά από την όποια τάξη δημιουργεί στους κοινωνούς του ο κυρίαρχος πολιτισμός. Ενσαρκώνουν το Άλλο, αυτό που δεν εμπεριέχει καμιά σιγουριά, κανέναν μπούσουλα – ακόμη και ατράνταχτες σταθερές όπως οι νόμοι της φύσης μπορούν να αλλοιωθούν εκεί. Δεν υπάρχει κανένας σεβασμός για τους πάτριους θεούς παρά μονάχα μια επιβλητική αυθάδεια και μια συμπεριφορά που έχει ως στόχο την επιβολή επάνω τους – ο ίδιος ο Δίας βλέπει έκπληκτος το οπλοστάσιό του να λεηλατείται. Το αδιαμόρφωτο χάος πέρα από τον ιεροποιημένο χώρο που λέει κι ο Mircea Eliade στο Ιερό και το Βέβηλο. Here be Witches.
Η εισαγωγή έθεσε αρκετά ψηλά τον πήχη της ακρότητας των Θεσσαλών μαγισσών, μόνο και μόνο για να έρθει η Εριχθώ και να τον συνθλίψει. Με το καλημέρα μαθαίνουμε πως αυτή χλευάζει όλες τις προαναφερθείσες τελετές των συντοπιτισσών της ως υπερβολικά ενάρετες. Πόλεις και οικισμοί είναι απαγορευμένοι για αυτήν, όπως και τα κανονικά σπίτια – η Εριχθώ κατοικεί μονάχα σε έρημους τάφους και σπήλαια απ’ τα οποία εκδιώκει φαντάσματα. Ακούει τους νεκρούς στις συνάξεις τους και μαστιγώνει με φίδια κάθε λογής κουφάρια. Αν θέλει, μπορεί να σηκώσει δυο σφαγμένες στρατιές για να τις βάλει να ξαναπολεμήσουν. Η τρομερή της όψη (καταχθόνια ωχρή όψη, ατημέλητα μαλλιά που δένονται με οχιές) δεν εμφανίζεται παρά μονάχα όταν βροχή και μαύρα σύννεφα κρύβουν τα άστρα – τότε λεηλατεί τάφους και προσπαθεί να αρπάξει τη νυχτερινή αστραπή. Η φωνή της περιέχει το γάβγισμα των σκύλων, το ουρλιαχτό των λύκων, το στεναγμό της κουκουβάγιας, το σφύριγμα του φιδιού, τον παφλασμό των κυμάτων, το θρόισμα των δασών, την βροντή της καταιγίδας. Πριν κάθε τελετή τρώει ανθρώπινη σάρκα και βάφει τα χείλη της με αίμα.
Όπως και οι άλλες μάγισσες, δεν τρέφει κανέναν σεβασμό για τους ουράνιους θεούς. Αυτοί πάλι από τη μεριά τους, όταν ακούσουν τη φωνή της να λέει κάποια επωδή, της αποτίουν αμέσως τιμές μήπως και καταφέρουν να αποτρέψουν την εκφορά ενός δεύτερου ξορκιού της. Θάβει τους ζωντανούς και ξεθάβει τους νεκρούς, σε μια πλήρη αντιστροφή της υποτιθέμενης φυσικής ροής των πραγμάτων. Βγάζει με το στόμα της τα μάτια των νεκρών και μασουλάει τα νύχια τους. Σχίζει με τα δόντια την αγχόνη στο ικρίωμα για να αποσπάσει το πτώμα που ταλαντεύεται. Όταν βρει άθαφτο πτώμα περιμένει τους λύκους να το ξεσκίσουν για να αρπάξει τα κομμάτια του μέσα απ’ τα σαγόνια τους. Όποτε χρειάζεται βοηθητικά πνεύματα δεν διστάζει να σκοτώσει όποιον βρεθεί εύκαιρος. Καθώς ασπάζεται τον νεκρό σε μια κηδεία, ανοίγει με τα δόντια της το κλειστό στόμα και, δαγκώνοντας την άκρη της κρύας γλώσσας, ψιθυρίζει μυστικά μηνύματα για τις σκιές της Στύγας.
Καθώς ο Σέξτος την αναζητά στις ερημιές, μαθαίνουμε πως η Εριχθώ ανησυχεί μην τυχόν γίνει η μάχη σε κάποιον άλλον τόπο και χάσει η Θεσσαλία την σφαγή και τα επακόλουθα φρέσκα πτώματα. Για αυτό και γεμίζει την ύπαιθρο με ξόρκια και τη ραντίζει με φάρμακα ώστε να εγκλωβίσει τον πόλεμο εκεί μέσα. Θέλει να ακρωτηριάσει τα σώματα σφαγμένων βασιλιάδων και να αποκτήσει τα χέρια ευγενών προκειμένου να ελέγχει τις σκιές τους.
Η Εριχθώ είναι η Θεσσαλή μάγισσα στον υπερθετικό βαθμό, μια τρομακτική καρικατούρα που μάχεται και αναποδογυρίζει κάθε σύμβαση. Είναι το ενσαρκωμένο χάος, ο αντίποδας του πολιτισμού, ο εχθρός, αυτή που κρύβεται στο σκοτάδι, ο Μπαμπούλας. Ζει στις ερημιές, σε μέρη απρόσβλητα από την ανθρώπινη τάξη. Η ίδια η φωνή της αποτελείται από ηχητικά αποτυπώματα άγριων τόπων και φαινομένων, μιας φύσης που στέκεται αδάμαστη απέναντι στην ανθρώπινη επέμβαση.
Μόλις ο Σέξτος την βρίσκει και ζητά τη βοήθειά της, ακούμε για πρώτη φορά την Εριχθώ να μιλάει. Αφού αναφέρει πως μονάχα η Τύχη είναι δυνατότερη από τις Θεσσαλές μάγισσες, λέει στον νεαρό πως για την μαντεία της χρειάζεται ένα πτώμα. Αυτό θα πρέπει να είναι ζεστό ώστε το στόμα να μπορεί να μιλήσει – αν είναι κρύο, με μέλη ξεραμένα απ’ τον ήλιο, τότε οι ήχοι που θα βγάζει θα είναι ακατανόητοι.
Ενόσω η Εριχθώ αναζητεί το κατάλληλο σώμα ανάμεσα στους άταφους πρόσφατα σκοτωμένους, οι σκιές των νεκρών τρέμουν το ποια θα διαλέξει η μάγισσα. Εν τέλει επιλέγει έναν σκοτωμένο στρατιώτη του Πομπήιου· αγκιστρώνει το κουφάρι και το κρεμάει σε μια αγχόνη – και με αυτόν τον τρόπο το σέρνει ως τα έγκατα ενός κούφιου βουνού· μέσα σε μια χαράδρα που φτάνει σχεδόν στον κάτω κόσμο και είναι σκεπασμένη με πυκνά έλατα που δεν αφήνουν ούτε σπιθαμή ήλιου να περάσει.
Ακολουθεί η κυρίως ειπείν νεκρομαντική τελετή: η Εριχθώ τρυπάει το στήθος του πτώματος και γεμίζει τις τρύπες με κοχλαστό αίμα. Ραντίζει τα όργανα με σεληνιακό χυμό ανακατεμένο με λογής λογής εξωτικά συστατικά: αφρό λυσσασμένων σκύλων, βρώμα ύαινας, μεδούλι ελαφιού που έζησε τρώγοντας φίδια, μάτια από δράκοντες, στάχτες Φοίνικα. Στη συνέχεια καλεί τη σκιά του νεκρού, διατάζοντας με απειλές θεούς και δαίμονες: απειλεί τις Ερινύες πως θα αποκαλύψει τα πραγματικά τους ονόματα και θα τις αφήσει στο φως του επάνω κόσμου, και θα τις διώχνει από κάθε τάφο και τεφροδόχο· απειλεί την Εκάτη, την Περσεφόνη, τον ίδιο τον Πλούτωνα πως θα σχίσει τη γη και θα φέρει το φως του ήλιου στον Άδη. Τέλος χρησιμοποιεί ως φόβητρο και την αναφορά σε κάποιον που δεν ονοματίζει – κάποιον που κάθε επίκληση του ονόματός του κάνει τη Γη να τρέμει, κάποιον που μπορεί να κοιτάξει το Γοργόνειο ακάλυπτο, που κατοικεί σε μέρος του Τάρταρου κρυμμένου από τον Πλούτωνα, κάποιον που διαπράττει επιορκία στο όνομα της Στύγας.
Μετά από αυτά η ψυχή μπαίνει μέσα στο νεκρό σώμα. Η Εριχθώ υπόσχεται πως αν το φάντασμα δώσει χρησμό τότε αυτή θα κάψει το κουφάρι ώστε ο συγκεκριμένος νεκρός να μην γίνει ξανά αντικείμενο νεκρομαντείας. Το φάντασμα μιλάει, δίνοντας έναν ασαφή χρησμό που προοικονομεί οριακά την ήττα του Πομπήιου. Η μάγισσα καίει το σώμα, κι έπειτα πηγαίνει με τον Σέξτο ως το στρατόπεδο του Πομπήιου, κάνοντας μάλιστα την νύχτα να διαρκέσει περισσότερο ώστε να έχουν το κάλυμμα του σκοταδιού.
Το πολύ ενδιαφέρον με την Εριχθώ είναι η απουσία κάποιου λογικού κινήτρου για τις πράξεις της – δεν βοηθάει τον Σέξτο έναντι κάποιας ανταμοιβής, δεν μαθαίνουμε τι κάνει με την νυχτερινή αστραπή που επιβουλεύεται, ούτε δηλώνεται κάπου γιατί προτιμά να πραγματοποιεί κάθε της πράξη με τον πιο φρικαλέο πλην άμεσο τρόπο (αφαίρεση ματιών από το πτώμα με τα δόντια). Αυτό συντελεί ακόμη πιο πολύ (ίσως περισσότερο κι από τις ίδιες τις πράξεις) στην τοποθέτησή της στην Αντίπερα Μεριά, απέναντι σε καθετί ανθρώπινο, τουλάχιστον όπως αυτό ορίζεται από τις κυρίαρχες κοινωνίες της εποχής, κοινωνίες που είχαν μπει για τα καλά σε έναν λογοκρατούμενο τρόπο αντίληψης. Η Εριχθώ μοιάζει με δύναμη της φύσης παραδομένη σε ακατάληπτες ενσώματες ορμές, με παιδί που απολαμβάνει ολόψυχα το παιχνίδι του δίχως να προσπαθεί να βρει κάποιον λόγο για να δικαιολογήσει την αγνή αυτή απόλαυση.
Βιβλιογραφία:
-Περί Θαυμάτων και Δαιμόνων, Εξάντας, 1997 (Περιέχει μεταφρασμένο ολόκλήρο το απόσπασμα από τα Φαρσάλια)
-The Greeks and the irrational, E.R. Dodds, 1951
-Geosophia: The Argo of Magic I & II, Jake-Stratton Kent, 2010
-The Sacred and the Profane, Mircea Eliade, 1956