Lord of the Rings – Ένατη ανάγνωση, Μέρος τρίτο – The Return of the King

Το πρώτο μέρος εδώ και το δεύτερο εδώ.

Από τις εννέα πλέον φορές που έχω διαβάσει τον Άρχοντα, αυτή είναι η μόλις δεύτερη που διαβάζω μέχρι το τέλος του έκτου βιβλίου. Στις υπόλοιπες σταμάταγα είτε λίγο μετά τη στέψη του Άραγκορν, είτε μετά το ξεκαθάρισμα του Σάιρ, γιατί η αποχώρηση της Συντροφιάς αλλά και μεγάλου μέρους της μαγείας του κόσμου από τα Γκρίζα Λιμάνια παραείναι λυπητερές πινελιές πάνω στον καμβά της Μέσης Γης. Είναι μεν δεκτό και κατανοητό πως ο Τόλκιν από τη μια ήταν θιασώτης των δύσκολων νικών που έρχονται με πολλές συνέπειες, και από την άλλη ήθελε να φτιάξει μια γέφυρα σύνδεσης μεταξύ Μέσης και δικής μας Γης – η οποία γέφυρα αναγκαστικά θα εμπεριείχε ένα σταδιακό ξεθώριασμα του απόκοσμου στοιχείου. Από την άλλη όμως είναι και κάτι που μπορώ ως ένα βαθμό να το αρνηθώ, σταματώντας απλά να διαβάζω πριν αυτό γίνει. Αναφέρω πιο πάνω το τέλος του έκτου βιβλίου και όχι του τρίτου τόμου, μιας και ο τελευταίος συνεχίζει μετά την κυρίως ειπείν διήγηση, με τα παραρτήματα. Αυτά είναι από τα πιο απολαυστικά για εμένα τμήματα του βιβλίου, και δεν ένιωσα ποτέ καμία διάθεση να τα παρακάμψω. Εκεί βρίσκεται ένα πιο εγκυκλοπαιδικό και αποστασιοποιημένο στυλ γραφής (με εξαιρέσεις όπως η ιστορία του Άραγκορν και της Άργουεν), το οποίο θυμίζει μυθογραφία και λαογραφία, και αποτραβάει τις ομίχλες από κάποιους θύλακες της παράδοσης, ιστορίας, εθίμων, γλωσσολογίας της Μέσης Γης, προσφέροντας κάποιες μεγαλύτερες ματιές στην αιώνια αχλή του κόσμου εκείνου.

Ο Θρόνος στη Μίνας Τίριθ, από τον Sergei Lukhimov

Ένα πλεονέκτημα της αγγλικής έκδοσης είναι η ύπαρξη και των έξι παραρτημάτων σε ολοκληρωμένη μορφή, έναντι των μονάχα δυο (και αυτών κουτσουρεμένων) που έχει η ελληνική. Κάποια τμήματα είναι λογικό να μην μεταφράστηκαν μιας και έχουν να κάνουν με γλωσσολογία που δεν έχει κάποιο νόημα μετάφρασης· η παράλειψη όμως του μεγαλύτερου μέρους του παραρτήματος Α, με την ιστορία του Νούμενορ, των Νάνων και των Εορλίγκας, παρότι σε συμφωνία με την μονότομη αγγλική έκδοση, είναι λυπητερή. Μια από τις κορυφές των παραρτημάτων, η οποία έχει κάτι από τη στόφα του Σιλμαρίλλιον και βρίσκεται παρακάτω, είναι η αφήγηση της παράδοσης σχετικά με τον Χελμ τον Σφυροχέρη και το πως πήρε το Φαράγγι το όνομά του.

Δεν έχω καμία διάθεση να προβώ σε οποιουδήποτε είδους κριτική παρουσίαση επί του έργου, μιας και αφενός υπάρχει υπέρογκη βιβλιογραφία, και αφετέρου κάτι τέτοιο απαιτεί μεγάλη ποσότητα χρόνου και κάπου. Το μόνο που θέλω να σημειώσω είναι πως παρά την ύπαρξη μαγευτικών σημείων διάσπαρτων σε όλη την έκταση των τριών τόμων, η Συντροφιά του Δαχτυλιδιού παραμένει το αγαπημένο μου τμήμα του έπους (παρομοίως και στην κινηματογραφική τριλογία). Αυτό επειδή εκεί δεν είναι ακόμη ιδιαίτερα αισθητή η επιτακτικότητα των κοσμοϊστορικών γεγονότων που λαμβάνουν χώρα. Καθώς τα βιβλία προχωράνε, κάθε γωνιά της Μέσης Γης παρασύρεται από τον κυκλώνα της ιστορίας, δημιουργώντας μια αίσθηση πνιγηρή για όποιον θέλει απλά να ξαποστάσει στα νερά του Φάνγκορν ή να περιπλανηθεί στις παρυφές του δάσους των Ντρούανταν. Η κλίμακα αυξάνεται, το ζωνάρι στενεύει, και η ανάσα ξεκούρασης που έρχεται στο τέλος είναι πικρή, μιας και τώρα που δεν υπάρχει επιτακτικότητα, μεγάλο μέρος της μαγείας του κόσμου έχει αρχίσει να ξεθωριάζει. Υπό αυτό το πρίσμα το Χόμπιτ και η Συντροφιά είναι μαγευτικές ματιές σε έναν κόσμο που δεν συνταράσσεται ακόμη, που δύναται να χλευάζει από μακριά το δόρυ της ιστορίας, παραμένοντας φευγαλέα σε ένα αιώνιο παραμυθένιο λυκόφως.

Πράγματα που είχα ξεχάσει:

• Ο Πίπιν δεν ανάβει τις συνθηματικές φωτιές της Γκόντορ – αυτό έχει ήδη γίνει από τους στρατιώτες της Μίνας Τίριθ. Ο Πίπιν τις βλέπει με τον Γκάνταλφ καθώς καλπάζουν προς την πόλη.
• Μετά την πτώση του Ιθίλιεν, ο Ντένεθορ είχε φτιάξει έναν εξωτερικό τοίχο στην περιοχή πέριξ της Μίνας Τίριθ. Αυτός λεγόταν Ράμας Έχορ κι αγκάλιαζε την πόλη ολόγυρα, εκτός από την μεριά των βουνών. Ήταν ουσιαστικά ένας τοίχος που περιέβαλε το Πέλενορ.
• Το κέρας του Μπορομίρ ήταν από ένα τεράστιο βουβάλι που είχε σκοτώσει ο πρόγονός του (και Επίτροπος) Βοροντίλ στα μακρινά μέρη του Ρουν.
• Όταν έφτασαν στην Μίνας Τίριθ ο Γκάνταλφ με τον Πίπιν, φήμες ξεκίνησαν να κυκλοφορούν: πως ο Πίπιν ήταν πρίγκιπας από τα Ανθρωπάκια και ήρθε απ’ το Βορρά να δηλώσει πίστη στην Γκόντορ και να προσφέρει πέντε χιλιάδες σπαθιά από τον τόπο του. Κάποιοι περίμεναν πως όταν έρθουν οι Ροχίριμ, κάθε καβαλάρης θα έχει μπροστά στο άλογο κι έναν χομπιτοπολεμιστή.

• Το όνομα Χαλιφίριεν (μια από τις συνθηματικές πυρές) σημαίνει Ιερό Βουνό στην γλώσσα του Ρόχαν.
  
  Ο Γκάνταλφ και ο Πίπιν καλπάζουν προς τη Μίνας Τίριθ, από τους αδερφούς Hildebrandt
  
  

• Η γκρίζα συντροφιά των περιπλανώμενων φυλάκων του βορρά (μαζί με τους δυο γιους του Έλροντ) βρίσκει τον Άραγκορν και τον Θέοντεν καθώς αυτοί φεύγουν από το Ίσενγκαρντ, στα περάσματα του Ίσεν.
• Όταν βγαίνουν από τα Μονοπάτια των Νεκρών, ο Λέγκολας κάνει μια άφταστη περιγραφή των Νεκρών: «Οι Νεκροί ακολουθούν,» είπε ο Λέγκολας. «Βλέπω τις μορφές από Ανθρώπους και άλογα, και χλωμά φλάμπουρα σαν ξέφτια από σύννεφα, και λόγχες σαν χειμωνιάτικες λόχμες στην ομιχλιασμένη νύχτα. Οι Νεκροί ακολουθούν.»
• Όταν οι Εορλίγκας εγκαταστάθηκαν στο Ρόχαν, ο Μπρέγκο (γιος του Έορλ) στάθηκε με το γιό του, Μπάλντορ, μπροστά στην Πόρτα των Νεκρών, στο Ντάνχάροου. Εκεί βρήκαν έναν γέρο, τόσο αρχαίο που τον πέρασαν για πέτρα στην αρχή. Αυτός τους είπε ότι ο δρόμος είναι κλειστός, και πως φτιάχτηκε από τους Νεκρούς οι οποίοι τον φυλάνε μέχρι να έρθει η ώρα. Εν τέλει ο Μπάλντορ σε μια κρίση απερισκεψίας και αποκοτιάς μπήκε στην Πόρτα και δεν τον ξαναείδε κανείς – μέχρι τον Άραγκορν.
• Οι Άνθρωποι της Σκοτεινιάς (της Δεύτερης Εποχής) έχτισαν ναούς μέσα σε πυκνά δάση και σε σπηλιές (φυσικές και μη) σε μυστικές κοιλάδες στα βουνά· όπως στα τρομερά περάσματα κι αίθουσες κάτω από το Στοιχειωμένο Βουνό πέρα από την Πύλη των Νεκρών στο Ντάνχάροου. Εκεί μέσα ο Άραγκορν με τους υπόλοιπους βρήκαν μια κλειστή πόρτα και μπροστά της τον σκελετό του Μπάλντορ, προγόνου του Θέοντεν. Εκεί ήταν ένας από αυτούς τους έκπτωτους ναούς, που παρέμεινε κρυφός από τα βλέμματα των επισκεπτών (και των αναγνωστών).

• Στο Ντάνχάροου, καθώς οι Ροχίριμ ανασυντάσσονται, φτάνει ένας απεσταλμένος του Ντένεθορ με το Κόκκινο Βέλος (σύμβολο αίτησης επείγουσας βοήθειας), που το δίνει στον Θέοντεν: πρόκειται ουσιαστικά για τη δεύτερη (μετά τις πυρές) και τελευταία απελπισμένη έκκληση της Μίνας Τίριθ για βοήθεια. Ο Απεσταλμένος λέγεται Χίργκον και είναι αυτός που λέει πως «Είναι μπροστά στα τείχη της Μίνας Τίριθ που θα κριθεί η μοίρα των καιρών μας.»
  
  Η Γκρίζα Συντροφιά στα Μονοπάτια των Νεκρών, από τον Sergei Lukhimov
  
  

• Καθώς καβαλάνε για τη Μίνας Τίριθ, έρχονται νέα στους Ροχίριμ για επιθέσεις ορκ στο βορειοανατολικό Ρόχαν – εν τέλει οι Εντ θα κατατροπώσουν αυτά τα ορκ πριν φτάσουν σε κάποιον οικισμό.
• Καθώς η επίθεση στη Μίνας Τίριθ έχει ξεκινήσει, ο Γκάνταλφ περιγράφει στον Πίπιν τον Μάγο-Βασιλιά, πρώτο των Νάζγκουλ: «Βασιλιάς της Άνγκμαρ πολύ παλιά, Μάγος, Δαχτυλιδοφάντασμα, Άρχοντας των Νάζγκουλ, μια λόγχη τρόμου στο χέρι του Σάουρον, σκιά απελπισίας.»
• Το 1975 της Τρίτης Εποχής η στρατιά της Δύσης νίκησε τον Μάγο-Βασιλιά της Άνγκμαρ στη Μάχη του Φόρνοστ. Ο Εάρνουρ, γιος του βασιλιά της Γκόντορ, θέλησε να καταδιώξει τον Μάγο-Βασιλιά αλλά ο Γκλορφίντελ τον συγκράτησε, λέγοντας για τον εχθρό τους: «Αργεί ακόμη ο χαμός του, και δε θα πέσει από χέρι ανδρός.»
• Αφού πέφτει ο εξωτερικός τοίχος του Πελενορ, γίνεται μια συντεταγμένη υποχώρηση των υπερασπιστών, ανάμεσα στους οποίους βρίσκεται και ο Φαραμίρ. Όμως ξάφνου επιτίθενται καβαλάρηδες του εχθρού μαζί με τα Νάζγκουλ και παίρνουν φαλάγγι τους στρατιώτες της Γκόντορ. Τότε γίνεται έξοδος από τη Μίνας Τίριθ: καβαλάρηδες, μεταξύ των οποίων οι Ιππότες του Κύκνου με τον Ιμραχίλ, καθώς και ο Γκάνταλφ. Αυτοί σώζουν την κατάσταση και ο Ιμραχίλ είναι που κουβαλάει τον Φαραμίρ μέσα στην πόλη.
• Στο δάσος Ντρούανταν, εκεί όπου ζούσαν οι Πούκελμεν, οι Ροχίριμ συναντούν τον βασιλιά του παμπάλαιου αυτού λαού, τον Γκαν-Μπουρι-Γκαν. Αυτός τους οδηγεί από έναν παλιό ξεχασμένο δρόμο έτσι ώστε οι Ροχίριμ να παρακάμψουν τον εχθρικό στρατό που τους περιμένει στο δρόμο για την Μίνας Τίριθ.
• Ερχόμενοι με τα καράβια οι Άραγκορν, Λέγκολας, Γκίμλι, έφεραν μαζί τους Ντούνενταϊν αλλά και πολεμιστές από το Λέμπενιν και το Λάμεντον και τις άλλες επαρχίες της Νότιας Γκόντορ.

• Όποιος κοίταζε το παλαντίρι της Γκόντορ μετά το θάνατο του Ντένεθορ, αν δεν είχε τεράστια δύναμη θέλησης, έβλεπε δυο γεροντιασμένα χέρια να καίγονται.
  
  Οι Ροχίριμ συναντούν τον Γκαν-Μπουρι-Γκαν, από τους αδερφούς Hildebrandt
  
  

• Λέγκολας και Γκίμλι παρατηρούν έκαστος πως οι λαοί τους θα μπορούσαν να συνεισφέρουν κάτι στην ανοικοδόμηση της Μίνας Τίριθ – ο πρώτος κήπους και πάρκα, ο δεύτερος έργα από πέτρα. Έτσι κι έγινε, αργότερα.
• Η δραστικότητα του λέμπας αυξάνεται όταν οι ταξιδιώτες τρώνε μόνο αυτό και δεν το ανακατεύουν με άλλα φαγητά.
• Ο Γκίμλι βρήκε τον Πίπιν θαμμένο κάτω απ’ το τρολ στην τελική μάχη. Εκεί λέει και το αξιομνημόνευτο, «τουλάχιστον τώρα ξέρω πως μοιάζει μια πατούσα από χόμπιτ, έστω κι αν αυτό είναι το μόνο που διακρίνεται κάτω από έναν σωρό με σώματα.»
• Η Άργουεν έδωσε ως δώρο στον Φρόντο τη θέση της στο πλοίο για τη δύση από τα Γκρίζα λιμάνια.
• Καθώς επιστρέφουν στο Ρίβεντελ τα χόμπιτ μαζί με τους Γκάνταλφ, Έλροντ, Γκαλάντριελ, Κέλεμπορν και άλλους, συναντούν τον Σάρουμαν στο δρόμο να περπατά σαν ζητιάνος με τον Φιδόγλωσσο.
• Στον δρόμο αυτό, μέχρι πριν το πέρασμα του Καράντρας, η Γκαλάντριελ με τον Κέλεμπορν μίλαγαν πολύ με τον Γκάνταλφ και τον Έλροντ. Αργά, αφού τα χόμπιτ είχαν κοιμηθεί, κάθονταν κάτω απ’ τ’ άστρα και θυμόντουσαν τα περασμένα, τις χαρές και τους μόχθους τους, ή έκαναν εικασίες για το μέλλον. Αν κάποιος τύχαινε να περάσει από εκεί κοντά θα έβλεπε και θα άκουγε λίγα, και θα του φαινόταν μονάχα πως βλέπει γκρίζες πέτρινες φιγούρες, μνήματα λησμονημένων πραγμάτων. Γιατί δεν κινούνταν, μήτε μίλαγαν με τα στόματα, αλλά κοίταγαν ο ένας στο μυαλό του άλλου· και μονάχα τα μάτια τους άστραφταν και πύρωναν καθώς οι σκέψεις πήδαγαν απ’ τον έναν στον άλλο.

• Ο Κελεμπορν μένει στη Μέση Γη όταν φεύγει η Γκαλαντριελ. Αρχικά στο Λόριεν, αλλά μετά από κάποια χρόνια πηγαίνει στο Ρίβεντελ, να μείνει με τους γιους του Έλροντ.
  
  Στα Γκρίζα Λιμάνια, από τους αδερφούς Hildebrandt
  
  

• Στο Σάιρ ο Σάρουμαν πήγε να σκοτώσει με μαχαίρι τον Φρόντο, το οποίο όμως σταμάτησε ο αλυσιδωτός θώρακας.
• Ο Φιδόγλωσσος σκότωσε τον Λοθο Μπάγκινς.
• Ο Φιδογλωσσος σκοτώνει τον Σάρουμαν κόβοντας του το λαιμό, και καθώς πάει να φύγει τρέχοντας, τρία χόμπιτ τον τοξεύουν, σκοτώνοντάς τον.
• Ο Γκάνταλφ πήρε τον Ίσκιο μαζί του στο Βάλινορ.
• Ο Σαμ έχει μια μικρότερη αδερφή, τη Μέριγκολντ που θα παντρευτεί τον μεγάλο αδερφό της Ρόζι. Επίσης η μια κόρη του Σαμ, η Γκόλντιλοκς, θα παντρευτεί τον γιο του Πίπιν, Φαραμίρ Τουκ τον πρώτο.
• Ο Ανάριον, ο γιος του Ελέντιλ, πέθανε από μια πέτρα που εκτοξεύτηκε από το Μπάραντ Ντουρ.
• Εκτέλιον ήταν το όνομα του πατέρα του Ντένεθορ. Επίσης ήταν το όνομα ενός ξωτικάρχοντα της Γκοντόλιν στην Πρώτη Εποχή, που αλληλοσφάχτηκε με τον Γκόθμογκ, τον Άρχοντα των Μπάλρογκ.
• Μετά την πτώση του Βάλινορ και την άφιξη των εξόριστων του Ελέντιλ στη Μέση Γη, πέρασαν 100 χρόνια μέχρι την μάχη που τελείωσε την δεύτερη εποχή.
• Η δε πολιορκία του Μπάραντ Ντουρ κράτησε 7 χρόνια.
• Το yen, το έτος των ξωτικών, ισοδουναμούσε με 144 ανθρώπινα χρόνια.
• Τα Ολόγκ-χάι ήταν μια ποικιλία τρολ που εμφανίστηκε προς το τέλος της Τρίτης Εποχής στο νότιο Μίρκγουντ και στα βουνά της Μόρντορ. Ήταν πανούργα, δυνατά και ευλύγιστα και ο ήλιος δεν τους έκανε κακό. Μιλούσαν την Μαύρη Λαλιά του Μπάραντ Ντουρ.
  
  Η Έογουιν απέναντι στον Μάγο-Βασιλιά, από τον Angus McBride
  
  

Πράγματα που δεν ήξερα ως τώρα:

• Στο παρελθόν (το δικό μας) υπήρχε η άποψη πως αν κάποιος σταθεί στον πυθμένα ενός πολύ στενού φαραγγιού ή πηγαδιού και ο ήλιος δεν ήταν στο ορατό από εκείνο το σημείο τμήμα του ουρανού, τότε μπορεί να δει τα αστέρια στον ουρανό της ημέρας – κάτι που πίστευε και ο Τόλκιν, και μάλιστα το χρησιμοποίησε κατά την έξοδο της Γκρίζας Συντροφιάς από τα Μονοπάτια των Νεκρών.
• Ο λαιμός του Τάρλαγκ ήταν μια μικρή οροσειρά νότια της πεδιάδας του Έρεχ και βόρεια του Λάμεντον. Στην τοπική παράδοση ο Τάρλαγκ ήταν ένας από τους παλιούς γίγαντες των αρχαίων ημερών που είχαν χτίσει τα Λευκά Όρη ως τοίχο για να κρατήσουν μακριά τους ανθρώπους. Όταν έχτιζαν το τοίχος, ο Τάρλαγκ πεδικλώθηκε, έπεσε και πέθανε σπάζοντας τον λαιμό του. Οι άλλοι γίγαντες τον χρησιμοποίησαν για να αποτελειώσουν το τοίχος [τα βουνά δηλαδή]. Στο LOTRO το Tarlang’s Neck είναι μια περιοχή με elite τέρατα, φόρος τιμής σε αυτόν τον θρύλο της Μέσης Γης.
• Οι Ρωμαίοι είχαν πετάξει με καταπέλτη το 207 π.Χ. το κεφάλι του καρχηδόνιου στρατηγού Ασδρούβα στο στρατόπεδο του αδερφού του, Αννίβα.

• Στο φλάμπουρο που κέντησε η Άργουεν για τον Άραγκορν, τα επτά άστρα είχαν φτιαχτεί από πετράδια και το στέμμα από μίθριλ και χρυσό.
  Γκάνταλφ εναντίον του Μάγου-Βασιλιά, από τον Sergei Lukhimov
  
  

• Το πετράδι που φοράει στο μέτωπο ο Άραγκορν λέγεται Ελεντίλμιρ. Το πρώτο Ελεντίλμιρ ήταν από τον καιρό του Νούμενορ, από την Σιλμάριεν, πρωτότοκη κόρη του τέταρτου βασιλιά. Έφτασε μέχρι τον Ισίλντουρ ο οποίος το έχασε μαζί με το δαχτυλίδι όταν σκοτώθηκε στα Γκλάντεν Φιλντς. Οι ξωτικοί σιδηρουργοί στο Ρίβεντελ έφτιαξαν ένα άλλο για τον γιο του Ισίλντουρ, τον Βαλάντιλ, και αυτό ήταν που είχε φτάσει έως τον Άραγκορν· παρόλο που ήταν πολύ όμορφο, δεν έφτανε το μεγαλείο και τη δύναμη του πρώτου Ελεντίλμιρ. Αργότερα, όταν ο Άραγκορν επισκέφτηκε το Όρθανκ, βρήκε μια ατσάλινη κασέλα που είχε μέσα την αλυσίδα στην οποία είχε κρεμασμένο το Δαχτυλίδι ο Ισίλντουρ, καθώς και το πρώτο Ελεντίλμιρ – έκτοτε ο Άραγκορν το φόραγε όταν επισκεπτόταν το Βόρειο Βασίλειο.
• Φεύγοντας από την Μίνας Τίριθ για την Μοράνον, ο Γκάνταλφ και ο Άραγκορν πήγαν μέχρι την είσοδο της Κοιλάδας Μόργκουλ για να κοιτάξουν την Μίνας Μόργκουλ. Έσπασαν τη γέφυρα που υπήρχε εκεί κι έβαλαν φωτιά στην παράδοξη βλάστηση.
• Το φρούριο όπου τα ορκ κράτησαν φυλακισμένο τον Φρόντο είχε φτιαχτεί από τους Γκοντοριανούς πολύ παλιά, όπως και οι δύο Πύργοι των Δοντιών, Νάρχοστ και Κάρχοστ, στη Μοράνον.
• Σε προσχέδια του βιβλίου, η Άργουεν αρχικά λεγόταν Φιντούιλας (το όνομα που πήρε τελικά η γυναίκα του Ντένεθορ).

• Σε κάποια φάση ο Φαραμίρ μιλάει για το όνειρο που βλέπει ενίοτε – το μεγάλο κύμα που καταπίνει το Νούμενορ. Αυτό το όνειρο το είχε ο Τόλκιν (λέει πως κάποιοι το ονομάζουν σύνδρομο της Ατλαντίδας) από μικρός, μέχρι να γράψει τον μύθο του καταποντισμού του Νούμενορ, οπότε και το όνειρο σταμάτησε. Το κληρονόμησε όμως ένα απ’ τα παιδιά του, ο Μάικλ.
  Η Πτώση του Νούμενορ, από τον John Howe
  
  

• Η θέση του Φαραμίρ ως πρίγκηπα του Ιθίλιεν δεν ήταν μια θέση απόσυρσης και νωχελικής κηπουρικής. Εμπεριείχε πολύ adventuring καθώς έπρεπε να καθαριστεί η περιοχή από ορκ και παρανόμους – χώρια τις δυσκολίες που ελλόχευαν στα σχέδια για επανάκτηση της Κοιλάδας Μόργκουλ. Και γενικά, στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Άραγκορν υπήρχε μεγάλη ανάγκη για περιπέτεια και μάχες, ενώ οι Ιμραχίλ και Φαραμίρ ήταν οι δυο βασικοί καπεταναίοι.
• Η πρώτη φορά που αναφέρεται ο όρος Συντροφιά του Δαχτυλιδιού είναι προς το τέλος του τρίτου τόμου, όταν η εναπομείνασα συντροφιά χωρίζεται, κοντά στο Όρθανκ. Οι Γκίμλι και Λέγκολας πάνε στο Φανγκορν, τα χόμπιτ με τον Γκανταλφ συνεχίζουν προς το βορρά, ενώ ο Αραγκορν επιστρέφει στη Μίνας Τίριθ.
• Σε μια σημείωση του 1968 ο Τόλκιν αναφέρει πως τα ξωτικά δεν είχαν γενειάδες μέχρι να μπουν στον τρίτο κύκλο της ζωής τους. Ο Μάχταν, ο πεθερός του Φέανορ, ήταν εξαίρεση. Το ότι ο Κίρνταν είχε γενειάδα είναι ένδειξη του πόσο αρχαίος ήταν – ήταν το πιο ηλικιωμένο ξωτικό στη Μέση Γη και δεν την είχε εγκαταλείψει ποτέ.
• Τα χόμπιτ και οι άνθρωποι στο Βάλινορ δε γίνονται αθάνατα αλλά εν καιρώ πεθαίνουν.

• Το ασημένιο σκήπτρο της Ανούμινας είναι το πιο αρχαίο έργο των ανθρώπων που παραμένει στη Μέση Γη. Όταν ο Έλροντ το έδωσε στον Άραγκορν, στο τέλος της Τρίτης Εποχής, ήταν ήδη 5000 ετών.
  
  Ο Χελμ ο Σφυροχέρης, από τον Turner Mohan
  
  

• Στον καιρό του Μακριού Χειμώνα (2758-9) ο Χελμ ο Σφυροχέρης ήταν βασιλιάς του Ρόχαν. Οι Ροχίριμ τότε ήταν πολιορκημένοι στο Φαράγγι (που αργότερα πήρε το όνομα του Χελμ) από τους Ντάνλεντινγκς. Λίγο μετά την Πρωτοχρονιά υπήρξε μεγάλη πείνα. Ενάντια στις βουλές του βασιλιά, ο γιος του, ο Χάμα, έκανε μια έξοδο με κάποιους άντρες αλλά η παράτολμη ομάδα χάθηκε μέσα στο χιόνι. Τότε ο Χελμ αγρίεψε από την πείνα και τη θλίψη και ξεκίνησε να βγαίνει μόνος έξω από το Φαράγγι, ντυμένος στα λευκά. Τριγύριζε σαν χιονοτρόλ στις φωτιές των εχθρών του κι έσφαζε πολλούς με τα χέρια του. Ο κόσμος τότε πίστευε πως αν ο Χελμ δεν είχε κάποιο όπλο, τότε κανένα όπλο δεν μπορούσε να τον λαβώσει. Οι Ντάνλεντινγκς έλεγαν πως αν δεν έβρισκε φαγητό έτρωγε ανθρώπους – αυτή η ιστορία διατηρήθηκε για καιρό στη Ντάνλαντ. Ο Χελμ είχε κι ένα μεγάλο βούκινο που το φύσαγε πριν φύγει για τις μοναχικές αυτές επιδρομές, κι αυτό αντηχούσε στο Φαράγγι.
• Τα πραγματικά ονόματα του Σαμ και του πατέρα του, του Χαμ, στη γλώσσα των Χόμπιτ ήταν Μπαν και Ραν. Υποκοριστικά των Μπαναζίρ και Ράνουγκαντ, που αρχικά ήταν παρατσούκλια και σήμαιναν αντίστοιχα «απλός (με την έννοια της έλλειψης σπιρτάδας)» και «σπιτόγατος». Ο Τόλκιν προσπάθησε να διατηρήσει τα χαρακτηριστικά αυτά μεταφράζοντάς τα στην Αγγλική.
  
  

Κλείσιμο με την άφταστη περιγραφή της επέλασης του Θέοντεν, η οποία (και προς τιμή της) γονατίζει ακόμη και την ιστορική απεικόνισή της στην ταινία:

[Ο Θέοντεν] άρπαξε ένα μεγάλο βούκινο από τον Γκούνταλφ τον σημαιοφόρο του και σάλπισε με τέτοια δύναμη που το κέρας σκίστηκε στη μέση. Και αμέσως όλα τα βούκινα υψώθηκαν και τα σαλπίσματα του Ρόχαν εκείνη την ώρα ήταν σαν την καταιγίδα στον κάμπο και τον κεραυνό στα βουνά.

«Καλπάστε, καλπάστε τώρα! Στην Γκόντορ!»

Ξάφνου ο βασιλιάς φώναξε στον Ασπροχαίτη και το άλογο όρμησε μπροστά. Πίσω του το λάβαρό του κυμάτιζε στον αέρα, ένα άσπρο άλογο σε πράσινο λιβάδι· αυτός όμως το ξεπέρασε. Στο κατόπι του κάλπαζαν βροντερά οι ιππότες του οίκου του, αλλά εκείνος ήταν πάντα πρώτος. Κάλπαζε κι ο Έομερ εκεί, με το άσπρο λοφίο της περικεφαλαίας του να ανεμίζει με την ταχύτητά του, και το μέτωπο της πρώτης eored βούιξε σαν το μεγάλο κύμα που αφρίζει στην ακτή· αλλά κανείς δεν μπορούσε να φτάσει τον Θέοντεν. Αλλοπαρμένος έμοιαζε, ή λες και το πολεμικό μένος των προγόνων του έτρεχε αναζωπυρωμένο στις φλέβες του· και κάλπαζε πάνω στον Ασπροχαίτη σαν αρχαίος θεός, όπως ο Όρομε ο Μέγας στη μάχη των Βάλαρ όταν ο κόσμος ήτανε νέος. Η χρυσή του ασπίδα ήταν ξέσκεπη, και να! άστραψε σαν τον Ήλιο και το χορτάρι έγινε πράσινη φλόγα γύρω απ’ τα άσπρα πόδια του αλόγου του. Γιατί είχε έρθει η μέρα, το πρωινό, κι ένας αέρας από τη θάλασσα· και το σκοτάδι διώχτηκε και τα στίφη της Μόρντορ ούρλιαξαν και τρόμος τα κυρίεψε και το ‘βαλαν στα πόδια και πέθαιναν, και οι οπλές της οργής τα ποδοπατούσαν. Και τότε όλος ο στρατός του Ρόχαν ξέσπασαν σε τραγούδι και τραγουδούσαν καθώς έσφαζαν γιατί η ευφορία της μάχης τους είχε κυριέψει κι ο αχός του τραγουδιού τους, που ήταν όμορφος και τρομερός, έφτανε ακόμη κι ως την Πόλη.

Οι Ροχίριμ στο Πέλενορ, από τον Noah Bradley

Το πρώτο μέρος εδώ και το δεύτερο εδώ.