Vathek (William Beckford, 1786)
Μετά από αρκετό καιρό έπιασα ξανά μια συλλογή τεσσάρων ιστορικών Gothic novels, η πρώτη εκ των οποίων (Castle of Otrando) θεωρείται η απαρχή του είδους. Η επόμενη νουβέλα, τόσο εντός του βιβλίου όσο και χρονολογικά (εκδόθηκε το 1786) είναι το Vathek, του Βρετανού William Beckford, ο οποίος τη συνέγραψε στα Γαλλικά, αλλά παραδόξως κυκλοφόρησε αρχικά μεταφρασμένη στα Αγγλικά, χωρίς αναφορά στο όνομα του συγγραφέα.
Το έργο περιστρέφεται γύρω από το χαλίφη Vathek, έναν ηγέτη που σκιαγραφείται με βάση τα αναμενόμενα μα τόσο θελκτικά πρότυπα που είχαν σχηματιστεί στην Ευρώπη της εποχής (και διαιωνίζονται μέχρι σήμερα) για την εξωτικότητα, και όχι μόνο, των αυλών της Ανατολής. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως οι Χίλιες και Μία Νύχτες είχαν μεταφραστεί στα αγγλικά κάτι λιγότερο από έναν αιώνα πριν. Απεριόριστος πλούτος, φαινομενικά σφαιρική εμβάθυνση στην καλλιέργεια του πνεύματος, ιδιαίτερα αγαπητός από το λαό, αλλά και με σφοδρές εκλάμψεις θηριώδους θυμού (εκφράζεται με τη χρήση του Κακού Ματιού του χαλίφη) λόγω ιδιοτροπίας, η εικόνα του πρωταγωνιστή είναι ένα πολύχρωμο, παραμυθένιο μωσαϊκό.
Η αφοσίωσή του στην αισθησιολαγνεία μνημειώδης. 5 παλάτια, έκαστο αφιερωμένο στην τέρψη μιας εκ των αισθήσεων. Η ευρυμάθειά του υπαρκτή, αλλά το ίδιο και η ξεροκεφαλιά του. Οι σοφοί με τους οποίους συνομιλεί πρέπει να μην εκφράζουν διαφωνίες· αν το κάνουν, τους περιμένει το δέλεαρ της εξαγοράς, ή, αν αυτό αποτύχει, σειρά έχει η φυλακή.
Βλέπουμε εδώ χαρακτηριστικά που απέδωσε ο συγγραφέας στον πρωταγωνιστή από την Ανατολή, τα οποία συνάδουν με την ευρωπαϊκή ιδέα για τον Ασιάτη: Φιληδονία, καμία εγκράτεια, αμύθητα πλούτη, μια οπισθοδρόμηση σε σχέση με την ευρωπαϊκή πρόοδο της εποχής, σε σχέση με την «ευγενή ενηλικίωση» του χαρακτήρα του Ευρωπαίου. Άλλωστε η αποικιοκρατία έχει αρχίσει για τα καλά (η Βρετανία μπαίνει στο παιχνίδι τον 18ο αιώνα), και η υπεροχή του Ευρωπαίου έναντι του εξωτικού ξένου πρέπει να χαραχτεί στη συνείδηση του κοινού. Δε νομίζω πως ο Beckford το έκανε συνειδητά, αλλά έχει ενδιαφέρον η επισήμανση των συνθηκών της εποχής.
Όσον αφορά τη θρησκεία, ο Βάθεκ παρουσιάζεται εν αρχή ως πιστός στο Ισλάμ. Η πλοκή όμως πρέπει να προωθηθεί, κι έτσι εμφανίζεται ένας απαίσιος αλήτης, ο Γκιαούρ, ο οποίος του παρουσιάζει και προσφέρει γιαταγάνια με χαραγμένους πάνω τους χαρακτήρες μιας άγνωστης γραφής. Η αναζήτηση για τη μετάφραση των φράσεων γίνεται η κινητήριος δύναμη της υπόθεσης, καθώς και η ολοένα και φαρδύτερη τάφρος μεταξύ του χαλίφη και της θρησκείας του. Ο Γκιαούρ (προφανώς δαίμονας, ή για να ακριβολογούμε εφρίτ στην υπηρεσία του Ιμπλίς) τον προτρέπει σε θυσίες παιδιών, εγκατάλειψη του παλατιού, προδοσία της ιερής φιλοξενίας, και άλλες θηριωδίες. Οι ευκαιρίες για μετάνοια αρκετές, αλλά ο Βάθεκ τις προσπερνά γοργά.
Παράλληλα υπάρχει και η χαλιφομήτωρ Καράθις, η οποία σύντομα αποκαλύπτεται ως πλέον αδίστακτη των αδίστακτων μάγισσα, η οποία σιγοντάρει τη διάβρωση του Βάθεκ, μαζί με το Γκιαούρ. Στον πύργο της υπάρχουν, πέρα από κάθε λογής αποκρυφιστικά σύνεργα, κάποιες μουγγές νέγρες, οι οποίες θα προχωρήσουν σε ανομολόγητες περιπτύξεις με νεκροφάγα γκουλ. Μέσα από τα λόγια της παίρνουμε μια ιδέα για αυτήν:
«I myself have a great desire to watch over thy conduct, and visit the subterranean palace, which no doubt contains whatever can interest persons like us; there is nothing so pleasing as retiring to caverns; my taste for dead bodies and everything like mummy is decided.»
Από εκεί και πέρα, το βιβλίο βρίθει ανατολίτικου μυστηρίου, θυμιατίζει με προϊσλαμικό φολκλόρ, και καταφέρνει να δημιουργήσει αξιομνημόνευτα μέρη εξωτικού μεγαλείου (μια ματιά στον πανύψηλο αστρονομικό πύργο θα θυμίσει σε πολλούς τα «ανατολίτικα» settings του Conan –ο Howard πρέπει να είχε διαβάσει το Vathek πριν γράψει τον Πύργο του Ελέφαντα). Πάσχει από ηθικοπλαστικό διδακτισμό, αναμενόμενο άλλωστε καθώς έχει πολλά κοινά με κλασικό παραμύθι. Τονίζεται δια της αφήγησης η μακροπρόθεσμη ασφάλεια της θρησκείας (Ισλάμ εν προκειμένω) έναντι της τελεσίδικης καταδίκης που υπόσχεται η ενασχόληση με τις μαύρες τέχνες, αλλά και η συνεχής αναζήτηση νέων εμπειριών.
Ο τρόμος που υπόσχεται η κατάταξή του στην κατηγορία των «Γοτθικών Νουβελών» δεν είναι πλήρως λειτουργικός σήμερα, αλλά υπάρχουν σκηνές που θα ικανοποιήσουν το λάτρη του περιγραφικού φόβου. Όσον αφορά τη γραφή, αυτή πάσχει από αρχαϊκότητα ύφους και σύνταξης, αλλά το μικρό του μέγεθος ισορροπεί κάπως αυτό το αγκάθι. Τέλος, υπάρχουν σημεία που η περιγραφές πλατειάζουν, αλλά όχι σε μεγάλη έκταση.
Το Vathek είναι ανατολίτικο gothic του 18ου αιώνα· το εξαιρετικό τέλος του δεν αφήνει περιθώρια σύγχυσης. Αξίζει να διαβαστεί, όχι μόνο για ιστορικούς λόγους, αλλά και για την ποιότητα του περιεχομένου του. Εδώ, το διαβάζουμε ολόκληρο.