Αλπικός χριστουγεννιάτικος παγανισμός – Η θεά Πέρχτα
Στους απομονωμένους οικισμούς της κεντρικής Ευρώπης (και δη των Άλπεων) οι νύχτες του χειμώνα είναι τεράστιες (ειδικά σε αυτούς με βορεινό προσανατολισμό που ενδέχεται να μη βλέπουν ήλιο για μήνες) και οι θεότητες τρομερές. Οι άνθρωποι κουρνιάζουν μέσα στα σπίτια τους γύρω από τρεμάμενες εστίες, οι άνεμοι απ’ έξω σκούζουν σαν τα άλογα του Άγριου Κυνηγιού, και οι οικιακές σκιασμένες γωνιές είναι γεμάτες με το υπερφυσικό. Τα μωρά στοιβάζονται κάτω από τις κούνιες τους μόλις εμφανιστεί η σκιά ενός γέρικου γυναικείου προσώπου στον τοίχο του δωματίου. Τα μαξιλάρια της Πέρχτα, παραφουσκωμένα με χιόνι, τινάζονται καθ όλη την διάρκεια της εορταστικής χριστουγεννιάτικης περιόδου, στολίζοντας τις οξείες, ρινόμορφες σκεπές. Εδώ η λατρεία του λευκού Χριστού έχει πολύ περιφερειακή συμμετοχή στους εορτασμούς του χειμερινού ηλιοστασίου.
Υπήρχε ένα επιτραπέζιο κάποτε με το όνομα «Η Χώρα του Παραμυθιού». Το ταμπλό του ήταν ένα απέραντο δάσος, μέσα στο οποίο στήνονταν φιγούρες ελάτων, κάτω από τις οποίες υπήρχαν διάφορα γεγονότα και αντικείμενα με παραμυθένια θεματολογία. Το ότι το παιχνίδι αυτό ήταν γερμανικό είναι αναμενόμενο για όποιον έχει μια κάποια επαφή με το φολκλόρ της κεντρικής Ευρώπης – τους περισσότερους από εμάς δηλαδή, μιας και η καταλογογράφηση των αδερφών Γκριμ έχει φροντίσει για αυτό. Το ότι οι αρχικές εκδοχές αυτών των ιστοριών ήταν αρκετά σκοτεινότερες και πιο ωμές από τις αποστειρωμένες βερσιόν των σύγχρονων παιδικών βιβλίων είναι γνωστό. Η ανίχνευση των λαϊκών μύθων που στοίχειωσαν και στοιχειώνουν αυτούς τους τόπους έχει ενδιαφέρον από πολλαπλές γωνίες – προφανώς και από τη σκοπιά της αρχαιολογίας μαι γενεαλογίας των παραμυθιών. Και θαρρώ πως δεν υπάρχει καταλληλότερη περίοδος για αυτήν από τη χριστουγεννιάτικη, γύρω από την οποία υπάρχει πλήθος υλικού, με δημοφιλέστερο μάλλον αυτό που αφορά τον Krampus. Εδώ θα καταπιαστώ με κάποια λιγότερο γνωστή φιγούρα.
Πριν από δύο με τρία χρόνια, όταν είχα πρωτοανακαλύψει την ανεξάντλητη δωρεάν δεξαμενή που λέγεται Sci-hub, ανάμεσα σε μυριάδες άλλα papers κατέβασα και ένα με τον τίτλο “The Winter Goddess: Percht, Holda and Related Figures” του Lotte Motz. Το συγκεκριμένο επιστημονικό κείμενο του 1984 έχει ως θέμα μια χειμερινή θεότητα της κεντρικής Ευρώπης η οποία ανιχνεύεται με διάφορα ονόματα στις γερμανόφωνες περιοχές των Άλπεων, της Νότιας Γερμανίας και της Βοημίας/Τσεχίας. Το paper αυτό, μαζί με τη σχετική ενότητα του πρώτου τόμου της μεταφρασμένης Τευτονικής Μυθολογίας του μεγαλύτερου εκ των αδερφών Γκριμ, είναι οι βασικές αγγλόγλωσσες πηγές για τη θεά και τα έθιμα που σχετίζονται με αυτή.
Η θεά Πέρχτα (Perchta) (όπως είναι το όνομά της στις Άλπεις) και οι παραλλαγές της εμφανίζονται κυρίως κατά το χειμώνα και ιδίως εντός της εορταστικής περιόδου, δηλαδή στις δύο εβδομάδες ανάμεσα στα Χριστούγεννα και τα Φώτα. Πρόκειται για μια θεά με νομαδική νοοτροπία, προερχόμενη εκτός του χώρου των οικισμών, η οποία είναι αυστηρή και απρόσκλητη επισκέπτρια στα χωριά. Τρυπώνει τα βράδια στα σοκάκια, κοιτάει από τα παράθυρα μέσα στα κοιμισμένα σπίτια, κυκλοφορεί με τον περίγυρό της στους επαρχιακούς δρόμους. Ακόμη και όταν η παράδοση την εγκαθιστά κάπου, το άντρο της είναι η σπηλιά και το πηγάδι – εκάστοτε στοιχειώνει πηγάδια τα μεσημέρια, φέρνοντας στο νου την σλαβική Poludnica από την οποία είναι εμπνευσμένα και τα noonwraiths του Witcher.
Η Πέρχτα είναι αυτή που προκαλεί το χιόνι τινάζοντας τα μαξιλάρια της πάνω από τον κόσμο – τα πούπουλα που δραπετεύουν είναι οι χιονονιφάδες. Πρόκειται για μια θεότητα με έντονο το στοιχείο των αντιθέσεων. Τα δυο πρόσωπα με τα οποία εμφανίζεται, ένα γηραιό – με μεγάλη μύτη, αποκρουστικό, και μονίμως οργισμένο – που παραπέμπει σε μάγισσα του παραμυθιού (ή η μάγισσα παραπέμπει σε αυτό) και ένα νεαρό, λαμπρό και όμορφο. Αυτή η Ιανική διπολική φύση αντικατοπτρίζεται και στη συμπεριφορά της, με το γηραιό, άσχημο πρόσωπο να είναι αυτό που τιμωρεί τους ανθρώπους και το φωτεινό νεανικό να είναι το πιο ευμενές, το οποίο συνδέεται και με τη γονιμότητα – γυναίκες που βρέχονταν στο πηγάδι της μπορούσαν να μείνουν έγκυες.
Όσον αφορά τη δραστηριότητά της, είναι κατά κύριο λόγο συνδεδεμένη με το γνέσιμο και την ύφανση, καθώς και την εποπτεία της συμπεριφοράς. Ελέγχει το κατά πόσο οι γυναίκες είναι τακτικές στον αργαλειό, κατά πόσο τιμούν την αργία των εορτών – απαγορεύεται να ασχοληθούν με τον αργαλειό κατά το δωδεκαήμερο – αλλά και το κατά πόσο οι άνθρωποι εφαρμόζουν τη νηστεία των ημερών. Σε όλες τις περιπτώσεις η τιμωρία της προς τους παραβάτες είναι παραδειγματική: τους ανοίγει τις κοιλιές, τις γεμίζει με χώμα, κλαδιά, άχυρα και πέτρες, κι έπειτα τις ράβει χρησιμοποιώντας ένα υνί για βελόνα και σιδερένια αλυσίδα για κλωστή. Πολλές φορές η δυσμένεια της στρέφεται προς όσα παιδιά είχαν ανήθικη συμπεριφορά, αλλά κάποιες φορές και προς τα μωρά, τα οποία θέλει να τραυματίσει, και για αυτό οι γονείς τα χώνουν κάτω από την κούνια τις νύχτες των γιορτών.
Ο περίγυρος που συνοδεύει την Πέρχτα είναι όσο πολυποίκιλος και γκροτέσκος ταιριάζει σε μια απειλητική θεότητα των μεγαλύτερων νυχτών της χρονιάς. Περιλαμβάνει νεκρά, αβάπτιστα μωρά, κακομορφισμένους νάνους και τεχνίτες, καθώς και φρενήρεις γυναίκες που ακολουθούν την πορεία σαν μάγισσες σε συνάξεις δαιμόνων. Υπό αυτό το πρίσμα της ορδής (συνήθως νυχτερινής) η θεά θυμίζει τους θρύλους για το Άγριο Κυνήγι, αυτό το πολυσυλλεκτικό λεφούσι που καλπάζει στους Ευρωπαϊκούς ουρανούς – για κάποιες από τις αρτιότερες εμφανίσεις του στην ποπ κουλτούρα παραπέμπω στα Books of Magic κόμιξ, και στο εξώφυλλο του “Blood Fire Death” των Bathory. Με αυτόν τον περίγυρο συναντάται στους δρόμους εκτός του πολιτισμού και ζητά από τους διαβάτες να επισκευάσουν το άρμα της. Για πληρωμή τους δίνει κομμάτια ξύλου που όταν ιδωθούν την επόμενη μέρα στο χωριό έχουν μετατραπεί σε χρυσό. Η κουστωδία όμως απαντάται και εντός των χωριών (ή πάνω από αυτά), κατά τις νυχτερινές ώρες.
Τα έθιμα που συνδέονται με την Πέρχτα έχουν να κάνουν με λιτανειακές πορείες από μεταμφιεσμένα άτομα (συνήθως νεαρούς άντρες). Κυριαρχούν οι γκροτέσκες μάσκες ζώων και οι μάσκες της θεάς (τόσο αποκλειστικά μιας εκ των δύο εκφάνσεών της, όσο και διπρόσωπες), όλες με αποτροπαϊκή δράση. Οι πορείες χαρακτηρίζονται από οχλαγωγία, με χρήση κουδουνιών και μαστιγίων, και κυνήγι των περαστικών. Το βράδυ αφήνονται φαγητά σε καίρια σημεία του σπιτιού (κατώφλι, παράθυρα, μπροστά στην εστία, ακόμη και στις στέγες) για εξευμενισμό της θεάς.